Nghề làm bún Vân Cù - Di sản Văn hóa phi vật thể Quốc gia

Thứ ba - 18/02/2025 08:00

Ngày 10/12/2024, nghề làm bún Vân Cù (xã Hương Toàn, TX. Hương Trà) được Bộ Văn hóa, Thể thao & Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia.

Các công đoạn sản xuất bún ở làng nghề làm bún Vân Cù

Những nét riêng có
Vân Cù là một làng nghề thủ công truyền thống làm bún có lịch sử hơn 400 năm, là địa phương duy nhất ở miền Trung tổ chức lễ tế vị tổ nghề là Bà bún vào ngày 22 tháng Giêng âm lịch. Với việc duy trì cùng những đóng góp quan trọng vào sự phát triển nghề và làng thủ công nghề truyền thống, năm 2014, làng nghề bún Vân Cù được công nhận là “làng nghề truyền thống” của tỉnh Thừa Thiên Huế (nay là thành phố Huế).
Sở dĩ bún Vân Cù nổi tiếng là trong quá trình sản xuất, người làm bún không dùng bất cứ chất phụ gia nào trừ muối sống để ngâm, vo gạo, nuôi bột nhằm làm sạch các tạp chất, khử khuẩn, khử chua. Đây cũng là lí do bún Vân Cù chỉ để được trong môi trường tự nhiên trong 24 giờ, nhưng cũng chính là lợi thế được người tiêu dùng tin tưởng, lựa chọn. Trong đó, bún con – thành phẩm của mẻ nước đầu tiên khi luộc bún được khách hàng đánh giá cao nhất. Nhưng dù là bún con hay bún rời, đặc trưng của bún Vân Cù là sợi mịn, có màu trắng trong, bề mặt bóng, khi ăn không chua mà thơm mùi bột, không bở mà cũng không dai quá.

4 6 — Công đoạn cuối của quy trình làm bún ở làng nghề truyền thống bún Vân Cù

Có 1 thực tế, phần nhiều các làng nghề đều khắt khe, nghiêm ngặt trong việc truyền nghề, như không truyền nghề cho con gái, không truyền nghề cho người khác làng, thậm chí một số nghề người trong cùng một làng cũng không truyền nghề cho nhau. Nhưng ở làng bún Vân Cù thì ngược lại. Các bậc cao niên, nghệ nhân, thợ lành nghề ở làng bún Vân Cù luôn sẵn lòng chia sẻ kỹ thuật, quy trình, kinh nghiệm làm bún không phân biệt con trai, con gái hay con rể và cả người từ nơi khác đến học nghề. Cũng chính điều này, nghề bún Vân Cù đã được tỏa đi khắp các tỉnh, thành bạn, như: Quảng Trị, Đà Nẵng, Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh...
Hiện nay, sự hỗ trợ của máy móc và nguồn nước máy sạch không chỉ tăng sản lượng, rút ngắn thời gian làm bún xuống chỉ còn 1 - 2 ngày mà còn giúp chất lượng của các mẻ bún ổn định hơn và ít có sự khác biệt lớn giữa các hộ sản xuất trong làng. Tuy nhiên, để tạo nên chất lượng khác biệt so với những vùng làm bún khác, người làm bún Vân Cù vẫn đảm bảo một số quy trình truyền thống chứ không hoàn toàn “giao việc” cho máy móc.
“Nếu quá phụ thuộc vào máy móc mà không biết các bí quyết chọn gạo, cách ngâm và ủ, cách vào nước, cách ngửi mùi gạo sau khi ngâm… thì người thợ chưa có những mẻ bún ngon nhất, chất lượng nhất. Vì vậy, nghề này cần kết hợp giữa máy móc hiện đại và các phương thức truyền thống, đó cũng là cách để bảo tồn các giá trị phi vật thể gắn với nghề làm bún ở làng Vân Cù hiện nay”, nghệ nhân dân gian Nguyễn Văn Tích chia sẻ.
Phát triển kinh tế song song bảo vệ môi trường
Hiện mỗi ngày, làng Vân Cù sản xuất từ 25-28 tấn bún, trong đó, trung bình mỗi hộ sản xuất và tiêu thụ 2 tạ bún/ngày, hộ nhiều nhất lên đến 6-7 tạ/ngày. Những dịp lễ tết, sản lượng có thể tăng gấp đôi, thậm chí gấp 3, 4 lần.

z6317747825205 17b6ce7351706ec639b6fe6c9e126c83 — Sản phẩm bún Vân Cù được chuẩn bị đưa ra thị trường

“Làng Vân Cù hiện có hơn 100 hộ làm bún trên với hơn 300 lao động thường xuyên và một bộ phận đáng kể tham gia vào các dịch vụ cung cấp nguyên vật liệu, tiêu thụ sản phẩm. Nếu như trước đây được coi là nghề phụ thì nay, nghề làm bún trở thành nghề chính, có hộ thu nhập từ 25 - 30 triệu đồng/tháng”, bà Đặng Thị Hương – Chủ tịch UBND xã Hương Toàn thông tin.
Với việc chủ động đầu tư công nghệ sản xuất hiện đại, sản lượng, chất lượng bún ngày càng được nâng lên. Nhiều hộ gia đình làm bún từ lúc khó khăn vất vả nay đã có của ăn của để. Kinh tế địa phương cũng được thúc đẩy đi lên từ hoạt động nghề bún phát triển và tác động tích cực đến nhiều ngành nghề khác như: xay xát, buôn bán, chăn nuôi gia súc, vận chuyển…
Phát triển nghề thủ công đi đôi với bảo vệ môi trường, vệ sinh an toàn thực phẩm là một trong những tiêu chí quan trọng để phát triển bền vững của làng nghề bún Vân Cù, cũng như luôn được các hộ sản xuất và chính quyền quan tâm.
Bên cạnh nguồn nước thải khi làm bún được các hộ sản xuất thu gom vào các bể lắng lọc, đạt chuẩn mới xả thải, tổ chức thu gom các loại rác thải, bao bì nilon phát sinh trong qua trình sản xuất bún…, thời gian qua, các sở, ngành hữu quan và chính quyền các cấp đã hỗ trợ làng nghề đăng ký nhãn hiệu, thương hiệu và logo; Đầu tư trên 2,8 tỷ đồng để thực hiện dự án xây dựng mương xử lý nước thải; Xây 57 hầm Biogas để xử lý chất thải chăn nuôi...
Hướng đi bền vững
Theo ông Đỗ Ngọc An – Phó Chủ tịch UBND TX. Hương Trà, trong định hướng chiến lược bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể nghề thủ công làm bún làng Vân Cù trong bối cảnh hiện nay, Hương Trà sẽ đẩy mạnh nhiều hơn những giải pháp đồng bộ, chú trọng cả về khía cạnh bảo tồn di sản văn hóa với phát triển sản xuất để đảm bảo mục tiêu phát triển bền vững.
Cụ thể, các hoạt động thực hành và truyền dạy bài bản sẽ được lồng ghép với bảo vệ, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể cùng với những chính sách chung khuyến khích hỗ trợ phát triển nghề, làng nghề trong những giai đoạn nhất định nhằm phát huy tiềm năng, vị thế.
“Hương Trà cũng sẽ lồng ghép các chương trình mục tiêu ở khu vực nông thôn, có chính sách hỗ trợ kinh phí đầu tư phát triển hạ tầng kỹ thuật và xử lý môi trường; Thực hiện chính sách ưu đãi vốn vay, hỗ trợ phát triển sản xuất, nâng cao chất lượng sản phẩm; Khai thác nhãn hiệu chứng nhận OCOP; Đẩy mạnh hơn nữa việc đăng ký nhãn hiệu, đăng ký mã QR và quảng bá sản phẩm theo hướng kiểm định chất lượng, đảm bảo an toàn vệ sinh thực phẩm... Và vấn đề này cần sự chung tay của nhiều cấp, nhiều ngành, sự hỗ trợ cả về kinh phí lẫn cách thức, cơ chế, mô hình…”, ông Đỗ Ngọc An cho hay.
Với những lợi thế về di sản và địa thế gần sông Bồ, làng Vân Cù là sự lựa chọn cho tour du lịch làng nghề bằng đường bộ và đường thủy của du lịch Huế và vùng phụ cận. Đây cũng chính là cơ sở để thị xã, xã Hương Toàn và các sở ngành hữu quan phối hợp tiến hành khảo sát, nghiên cứu đưa điểm làng nghề Vân Cù vào tour, tuyến tham quan trọng điểm theo mô hình “Du lịch tham quan và trải nghiệm làng nghề thủ công truyền thống”.
“Giải pháp phát triển du lịch gắn với làng nghề bún Vân Cù phải đảm bảo người dân địa phương là những người thụ hưởng chính từ bất kỳ hoạt động du lịch nào liên quan, cũng như đóng vai trò chính trong quản lý hoạt động du lịch”, Phó Chủ tịch UBND TX. Hương Trà Đỗ Ngọc An khẳng định.
Sẵn sàng cho Lễ đón nhận danh hiệu Di sản Văn hóa phi vật thể Quốc gia
Nhằm quảng bá và tôn vinh những giá trị văn hóa đặc sắc của di sản văn hóa phi vật thể quốc gia Nghề làm bún Vân Cù. Thị xã Hương Trà sẽ long trọng tổ chức Lễ đón nhận danh hiệu Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia Nghề làm bún Vân Cù vào lúc 09h ngày 19/02/2025 (nhằm ngày 22 tháng Giêng năm Ất Tỵ) tại Miếu Bà Bún, thôn Vân Cù - Nam Thanh, xã Hương Toàn.

8 1 — Đoàn Thanh niên Hương Trà Livestream giới thiệu di sản văn hoá phi vật thể quốc gia nghề làm bún vân cù

Bên cạnh đó, nhiều hoạt động đồng hành sẽ được tổ chức trong 02 ngày 18 và 19/02/2025 như: Lễ tế bà Bún, Lễ hội ẩm thực di sản bún Việt - Làng bún Vân Cù; Chương trình văn nghệ Tự hào di sản làng bún Vân Cù; Hành trình xe đạp về với miền thương Hương Toàn; Hành trình khám phá di sản làng bún Vân Cù, trưng bày, giới thiệu các sản phẩm OCOP, đặc sản địa phương.

6 4 — Tập luyện quảng diễn ký ức gánh bún ngày xưa chuẩn bị cho Lễ đón nhận danh hiệu Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia Nghề làm bún Vân Cù

7 1 — Lãnh đạo thị xã Hương Trà kiểm tra công tác chuẩn bị cho Lễ đón nhận danh hiệu Di sản văn hóa Phi vật thể quốc gia nghề làm bún Vân Cù

Ông Nguyễn Tiến Giang - Trưởng phòng VH&TT thị xã Hương Trà cho hay: “Chương trình đón nhận danh hiệu Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia Nghề làm bún Vân Cù sẽ diễn ra với rất nhiều hoạt động quảng diễn cộng đồng thú vị, chào đón tất cả người dân và du khách đến tham quan, trải nghiệm về nghề truyền thống này… Đặc biệt, tại chương trình sẽ quảng diễn tái hiện lại nghề làm bún truyền thống của người dân làng Vân Cù, quảng diễn ký ức gánh bún ngày xưa của các mẹ, các mệ trên cánh đồng, đây là một trong những nét truyền thống của nghề làm bún Vân Cù, qua đó góp phần quảng bá hình ảnh du lịch cộng đồng đến du khách và người dân”./.

Hoàng Dũng